"مسروپ ماشتوتس "، مخترع الفبای ارمنی و پدر هنر ترجمه ارمنی در سال 362 در ده "هاتسِکاتس( Hatsekats)"  در استان تارون (ارمنستان غربی) در خانواده وارطان به دنیا آمد.  او تحصیلاتش را  در ارمنستان گذراند و به زبانهای یونانی، فارسی، آشوری و گرجی تسلط کامل داشت.  در سال 389 به واقارشاپات آمد و به عنوان منشی وکاتب مشغول کار شد.  بزودی به ارتش رفت اما پس از 5 سال، زندگی  نظامی و  دنیوی  را  رها کرد و تارک دنیا شد.

نام یکی از محل های عزلت وی روستایی در استان "مسروپاوانس یرنجاک" (Mesropavanis Yernjak)  (نخجوان کنونی) بود و او بخش اول نام ده را روی خود گذاشت.

"مسروپ" به همراه شاگردانش از محلی به محل دیگر می رفت و به تبلیغ دین مسیحیت می پرداخت.  وی ابتدا به گوغت(Goght)    رفته و با کمک شابیت(Shabit) حاکم آنجا اولین جامعه کلیسایی را به وجود آورد.  اگر چه مسیحیت از قرن  اول میلادی وارد ارمنستان شد و در سال 301 نیز رسمیت یافت اما کتب اصلی کلیسایی به زبان یونانی و آشوری بود و مراسم مذهبی نیز به زبانی صورت می گرفت که توسط مردم قابل فهم نبود.

فعالیتهای تبلیغی "ماشتوتس" در گوغت  وی را  متوجه کمبود  یک زبان و ادبیات مخصوص و مشترک برای تبلیغ  نمود.  موضوعی که به نظر جاثلیق  ساهاک پارتف هم رسیده بود.  ماشتوس به اچمیادزین بازگشت و موضوع را با ساهاک پارتف در میان گذاشت و سپس این مسئله را با شاه  نیز مطرح کردند شاه مطلب  را پسندید و بر آن تاکید کرد.

شاه هم به وی گفت که اسقفی نیز در آشور به نام دانیل (Daniel) تعدادی حروف ارمنی ابداع کرده است.   بنابراین شخصی را  به نام واهریچ ایشخان (Vahrich Ishkhan)    به محل مذکور اعزام   کرده تا حروف مربوطه را بیاورد اما این حروف برای مدارس جدیدی که بدین منظور ایجاد شده بودند کافی نبود.  در نتیجه  ماشتوتس و شاگردانش به فرمان شاه به آشور اعزام شدند.

آنها بعدا"به اَمید(Amid) و سپس به ادسیا (Edessia) جایی که دانیل بود رفتند اما چیزی دستگرشان  نشد. ماشتوتس در ادسیا ماند و تمامی منابع موجود را مطالعه کرد. تلاشهایش ثمربخش شد. در سال 405 او توانست اصوات و شکلهای حروف  را ابداع وبه آنها ارزش عددی نیز بدهد. 

او سپس به کشور بازگشت و به گرمی مورد استقبال قرار گرفت. آفرینش حروف به او توانایی ترجمه را بخشید.  لذا مدرسه او مسئول ترجمه انجیل از زبان یونانی و آشوری به ارمنی شد. وی پس از آن به  مناطق مختلف در ارمنستان شرقی و غربی رفت و با ایجاد مدارس مختلف آموزش الفبای جدید را آغاز کرد.

معرفی کلیسای مسروُپ ماشتوَتس مقدس اُوشاکان و جشن مترجمین مقدس

کلیسای ارمنی در طول سال دوبار جشنی به نام مترجمین مقدس برگزار می­کند: جشن  اول در اواسط ماه جولای میلادی و به افتخار مسروُپ ماشتوُتس مقدس و ساهاک پارتئو و جشن دوم در اوایل ماه اکتبر برای بزرگداشت تمام اعضای حنبش مترجمین قرن پنجم میلادی، ابداع الفبای ارمنی، نجات و خفظ هویت ارمنی از نابودی برگزار می­شود. تاریخ ابداع حروف الفبا را سال 405 میلادی معرفی کرده اند هر چند محققان معاصر بر این نظرند که قبل از ورود دین مسیحیت به ارمنستان، ارمنیان خط و ادبیات باشکوهی داشتند ولی برای حذف دین قدیم سیاست کشور بر این شده که تمام آثار ادبی و معماری را که اثری از دین قدیم داشت نابود کنند، لذا تمام اثر ادبی با خط ارمنی دوران قبل از مسیحیت نابود شده است. مورخان ارمنی متعلق به اواخر قرن 4 میلادی هنوز به بعضی از منابع دین قدیم دسترسی پیدا کرده و از آن در اثر تاریخ خود استفاده کرده­اند. به هر حال در قرن 5 میلادی که مسیحیت دین رسمی کشور بود اثری از این حروف وجود نداشت و برای هویت سازی مطابق با مسیحیت تلاش­های زیادی لازم بود و در این مسیر ابداع حروف جدید و ادبیاتی متکی بر آیین مسیحیت به نیاز حیاتی وقت تبدیل شده بود. 

برای درک بهتر اهمیت جشن مترجمین مقدس لازم است که نگاهی بر تاریخچه و لزوم ابداع الفبای ارمنی، زندگی نامه مسروُپ ماشتوُتس مقدس و تاسیس کلیسای در منظقه اوُشاکان استان آرگادزوتن بیاندازیم اما قبل از این باید به معرفی اوضای سیایسی ارمنستان وقت و نیاز حیاتی بودن ابداع الفبای ارمنی را بپردازیم.

معرفی اوضای سیایسی ارمنستان قرن 5 میلادی: ارمنستان کشوری است که با توجه به موقعیت جغرافیایی خود  از دیر باز  مرز و   پیوندی میان اروپا  و آسیا محسوب می­شود، دارای طبیعت با شکوه، سرزمین سرسبز و به علت داشتن زمستان­های شدید و مسیر کوهستانی صعب العبور؛ امری که ورود دشمنان را در این سرزمین دشوار می سخت، همواره مورد توجه دولت­های قدرتمند بوده است و دولت­های مقتدر زمان همواره بر سر ارمنستان با هم میجنگیدند امری که ارمنستان را در تنگنا قرار داده بود و ملت ارمنی برای خفظ هویت و کشور خود از نابودی بشدت نیاز به اساس فرهنگی استوار و غنیسازی فرهنگی متکی بر هویت ملی داشت. ورود دین مسیحیت به ارمنستان و به دین رسمی کشور تبدیل شدن آن (در سال ۳۰۱ میلادی ارمنستان اولین کشور دنیا شد که مسیحیت را دین رسمی اعلام کرد) نقطه عطف تاریخی برای ارمنستان محسوب میشود. حکومت ارمنستان با رسمیت شناختن دین مسیحیت امید استوار سازی حکومت خود داشت و شکل­گیری هویت قویی برای ملت ارمنی پیشبینی کرده بود. اما با آمدن مسیحیت ملت ارمنی با دو مشکل جدیدی مواجه شد. مشکل اول ایجاد فاصله­ای میان ایران و ارمنستان بود چرا که قبل از دین مسیحیت هر دو ملت همسایه و برادر پیرو دین زرتشت بودن و پادشاهان ساسانی با گرویدن ارامنه به مسیحیت احساس خطر کرده و همواره تلاش می کردند  دین مسیحیت را از میان ارامنه برداشته و دین زرتشتی را به ارمنیان تحمیل کنند. این تلاش به خونریزی­ها و جنگ­های تحمیل منجر شد امری که ضعف کشور ارمنستان را در پی داشت.

از طرفی هم  ورود مسیحیت در رم و افزایش نفوذ کلیسای روم بر کلیسای ارمنستان با  چشم­انداز های ایجاد فرهنگ استوار، مستقل و متکی بر همویت ملی همخوانی نداشت. هر چند امپراتوری رم سی سال پس از ارمنستان مسیحیت را دین رومیان اعلام کرد اما نفوذ کلیسای رومی، زبانهای یونانی و پارسی به حدی بود که ارامنه تا قرن پنجم برای مکاتبات رسمی دربار از خط و زبان آرامی، یونانی و یا آشوری و پارسی، استفاده می کردند. نداشتن زبان مستقل دو مشکل بزرگی برای ارمنستان ایجاد می­کرد ؛

الف- یک مشکل اجتماعی به این علت که کتاب و کتابت فقط در اختیار معدود افرادی قرار داشت که به این زبان­ها آشنا بودند و با توجه به اینکه ترجمه ارمنی کتاب مقدس وجود نداشت، حتی در کلیساها مراسم دعا و موعظه‌ها به زبان­های یونانی و آشوری ایراد می‌شد و با توحه به اینکه تمام اقشار مردم بر این زبان­ها مسلط نبودند و توده مردم به قدر کافی قادر به درک تعالیم مسیحیت نبودند امری باعث می­شد که استحکام دین مسیحیت متزلزل شود چرا که به علت عدم درک کامل و درسترسی به تمام مباحث دینی مردم قادر نبودند با دین انس بگیرند. لذا دین مسیحیت که قرار بود پایی برای هویت سازی ملت ارمنی شود نیاز داشت که به زبان ارمنی معرفی شود. هر چند در چارچوب مراسم دینی کشیشان کلیساها سعی می­کردند کتاب مقدس را به زبان گفتاری ارمنی ترجمه کنند اما به علت عدم وجود خط ارمنی مردم قادر نابودند کتاب دین خود به تهایی بخوانند و بیشتر با آن انس بگیرند. لذا نیاز داشتن خط مستقل برای استحکام­بخشی دین مسیحیت نیاز حیاتی محسوب می­شد.

ب- دلیل دوم برای ایجاد خط مستقل این بود که تمام مکاتبات رسمی درباری ارمنستان توسط زبان­های دیگر انجام می­شد و این به خودی خود استواری حکومت ارمنی در کشور متزلزل می­ساخت؛ پس ابداع الفبای ارمنی غیر از نیاز اجتماعی بودن برای تحکیم مسیحیت ، نیاز سیاسی کشور هم به­شمار می‌رفت که در برابر خطر نابودی حکومت ملی و ملت ارمنی در نتیجه  ادغام با ملل دیگر می بایستی ایستادگی می­کرد.

در شرایط موجود پادشاهان ارمنی درصدد اختراع الفبا و زبان مستقل ارمنی در اسراع وقت، برآمدند لذا هنگامی که متفکرین تحصیل کرد زمان مسروپ ماشتوتس[1] و ساهاک پارتئو[2] در جستجوی امکاناتی، برای ابداع الفبای ارمنی برآمده و نیت خود را با ورامشاپور (بهرام شاپور)  پادشاه ارمنستان در میان گذاشتند پادشاه  استقبال گرمی از آن­ها کرده و امکانات دیدار از مراکز معتبر علمی زمان را آن­ها را فراهم ساخت. مسروپ به شهر ادسا  یکی از بزرگترین مراکز علمی و آموزشی وقت، رهسپار شد و به یاری افراد آگاه، در کتابخانه معروف ادسا که گنجینه عظیمی از متون در آن نگهداری می‌شد شروع به کنکاش کرد. او با مطالعه کتاب‌های گوناگون الفبای زبان‌های مختلف را مورد بررسی قرار داده و با ساختار و شکل نشانه‌ها و اصول نگارش آنان، که تسلط بدان‌ها برای ابداع الفبای ارمنی واجب می‌نمود، آشنا شد. پس از طی این مراحل مسروپ  در سال 404(405 میلادی)به ابداع نشانه‌های نوشتاری زبان ارمنی دست زد و الفبای ارمنی را با پیروی از بهترین اصول نوشتاری و با نشانه‌های ویژه خود پدید آورد. بر اساس منابع مذهبی اختراع الفبای ارمنی معجزه و هدیه بزرگ خداوند به ملت ارمنی بوده است؛ پس از تلاش ناموفق برای اختراع الفبای زبان ارمنی براساس الفباهای سایر ملل، ماشتوتس به روزه و عبادت می پردازد و از خدا کمک می طلبد، خداوند دعا او را پاسخ می­گوید و ماشتوُتس در خواب و بیداری، متوجه دستی از آسمان می­شود که حروف الفبای ارمنی را می­نویسد و پس از بیداری کامل بر اساس این خواب حروف ارمنی را ابداع می­کند. منابع مذهبی علت این که حروف ارمنی بعد از اختراع  تغییری نکرده و ظاهر اصلی خود را حفظ کرده­اند، از طرف خدا وحی شده بودنش می­دانند چون هر چیزی که از طرف خدا باشد کامل است.

بلافاصله بعد از اختراع حروف الفبا جنبش مترجمین مقدس آغاز می­شود. از آنجایی که  به رهبری مسروپ مقدس روحانیون ارمنی بعد از یادگیری زبان امنی نوشتاری به ترجمه اثر مذهبی و تعلیم زبان ارمنی می­پرداختند کلیسا­های ارمنستان تبدیل به مراکز آموزشی و فراگیری زبان ارمنی شده بودند.

اولین اثر ترجمه شده به زبان ارمنی کتاب مقدس می­باشد که توسط دانشمندان خارجی لقب ملکه ترجمه­ها را به دست آورده است.  از آنجایی که بعد از اختراع الفبا ارمنی با سرعت کتابهای مذهبی از زبان­های مختلف ترجمه می­­شوند و در کنار ترجمه اثر مذهبی، ادبی، فلسفی، پزشکی و...  به زبان ارمنی نیز اثر تاریخ و ادبی نوشته می­شوند لذا از قرن پنجوم میلادی به عنوان قرن طلایی یادمی­شود. با توجه به اینکه  اختراع خط و الفبای ارمنی در اوایل قرن پنجم میلادی توسط مسرپ ماشتوس و آغاز جنبش مترجمین  در تاریخ فرهنگ ارامنه نقطه عطفی شد لذا کلیسای ارمنی مسرپ ماشتوس را  در زمره قدیسین قرار داده و برای بزرگداشت اختراع الفبا و جنبش مترجمین هر سال جشنی به نام جشن مترجمین مقدس برگزار می­کند.

تاریخچه تاسیس کلیسای مسروُپ ماشتوُتس مقدس اُوشاکان: کلیسای مسروُپ ماشتوُتس مقدس اُوشاکان؛ در منطقه اُوشاکان  استان آراگادزوُتن کشور ارمنستان قرار دارد. بر اساس منابع تاریخ ارمنستان پس از مرگ مسروُپ ماشتوُتس به دستور هزاربد[3] واهان آماتونی و فرمانده همایاک مامیکوُنیان، مسروُپ ماشتوُتس را در اوشاکان به خاک می­سپرَند. در همین مکان بعد از سه سال (در سال 443 میلادی) به احترام مسروُپ ماشتوُتس و به دستور واهان آماتونی کلیسای کوچکی بنا می­شود. (عبادتگاه کوچکی، دیر) در محل عبادتگاه مذکور به همت جاثلیق گئوُرگ  IV در سال­های  1875 الی 79 میلادی کلیسای بازلیک[4] جدیدی ساخته­می­شود و آرامگاه مسروُپ ماشتوُتس نیز در زیر محراب این کلیسا قرار می­گیرد. برج ناقوس دو طبقه­ای کلیسا به تاریخ 1884 میلادی در جوار طرف شرقی ساخته شده و ورودی آن از سمت محراب می­باشد. در تاریخ معماری ارمنستان برج ناقوس اثر مذکور با موقعیت و ساختار منحصر به فرد خود متمایز می­شود.

در دهه شست قرن بیست میلادی دیوارهای داخلی کلیسای مسروُپ ماشتوُتس مقدس اُوشاکان با دیوارنگاره­های میناسیان؛ نقاش برجسته ارمنی تزئین شده است. به یمن حضور مبارک آرامگاه ماشتوُتس مقدس؛ کلیسای اُوشاکان تبدیل به زیارتگاه مهم ارامنه شده است و هر سال در روز عید مترجمین مقدس دانش­آموزان ارمنی بعد از فراگیری الفبای ارمنی برای ادای احترام به ماشتوُتس و برگزاری مراسم سوگند حفظ خط و زبان ارمنی از نابودی از آرامگاه ماشتوُتس دیدار می­کنند.

نشان افتخار مسروپ ماشتوتس 

نشان مسروپ ماشتوتس یا نشان افتخار مسروپ ماشتوتس مقدس Mesrop Mashtots Medal)‎) برای دستاوردهای قابل توجهی که برای پیشرفت اقتصادی جمهوری ارمنستان، علوم طبیعی و اجتماعی، اختراعات، فرهنگ، آموزش و پرورش، بهداشت و درمان، و خدمات عمومی و همچنین برای ترویج فعالیت‌های علمی، فناوری و همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی با کشورهای خارجی اعطا می‌گردد. فرمان این قانون از تاریخ ۲۶ ژوئیه ۱۹۹۳ به اجرا درآمد. این نشان به نام مسروب ماشتوتس ابداع‌کننده الفبای زبان ارمنی نامگذاری شده‌است.

مقبره مسروپ ماشتوتس 

در مرکز اوشاکان کلیسای مسروپ ماشتوتس مقدس پابرجاست که آن در سالهای 1875 تا 1879 میلادی توسط جاثلیق گئورگ چهارم در محل کلیسایی ساخته شد که در سال 443 میلادی توسط واهان آماتونی بنا شده بود. آرامگاه مسروپ ماشتوتس (سال 443 میلادی) در زیر محراب کلیسا قرار دارد. آن محفظه مسقف مستطیلی است که در شرق دارای حجره، در غرب دارای دریچه و از شمال و جنوب دارای ورودی می‌باشد (ورودی شمال بسته است و ورودی جنوبی به سمت نمازخانه باز می‌شود). در سال 1960 میلادی دیوارهای داخل کلیسا با نقاشی‌هایی پوشیده شدند (ه. میناسیان). ناقوسخانه دو طبقه (سال 1884) در مجاورت ضلع شرقی قرار دارد. آن در معماری ارمنی بسیار استثنایی می‌باشد، چه از نظر محل قرارگیری آن و چه از نظر حجم استوانه‌ای شکل آن. ورودی آن از محراب است.

منابع:

https://paymanonline.ir/

https://baru.ir/